ฟิล์ม ๓๕ มม. / ขาวดำ / เงียบ / ๒.๒๗ นาที

๒๔๕๓                                      

ผู้สร้าง Pathé Frères - The Japanese Film (Japan)

            ภาพยนตร์ข่าวบันทึกพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวนี้ ระบุชื่อบริษัทผู้สร้างว่า The Japanese Film และมีคำบรรยายเป็นภาษาเยอรมัน สันนิษฐานว่าน่าจะเป็นภาพยนตร์เรื่อง “ขบวนแห่พระบรมศพพระพุทธเจ้าหลวง (The funeral procession of the late King of Siam)” ของโรงหนังญี่ปุ่นหลวง (The Royal Japanese Cinematograph) ซึ่งเป็นโรงหนังถาวรโรงแรกของสยาม ทางโรงมีช่างถ่ายหนังของตนเอง มีหลักฐานแจ้งความในหนังสือพิมพ์บางกอกไทมส์ว่า โรงหนังญี่ปุ่นหลวงได้ถ่ายหนังข่าวเรื่องดังกล่าวและนำออกฉายที่โรงของตน ในเดือนมิถุนายน ๒๔๕๔ และคงจะมีการจำหน่ายให้บริษัทหนังในต่างประเทศด้วย โดย ชลิดา เอื้อบำรุงจิต ในขณะดำรงตำแหน่งรองผู้อำนวยการหอภาพยนตร์ได้ไปศึกษาค้นคว้าและพบภาพยนตร์นี้ในห้องสมุดภาพยนตร์ของพิพิธภัณฑ์ภาพยนตร์ EYE ประเทศเนเธอร์แลนด์ เมื่อพ.ศ. ๒๕๖๐ จึงได้ขอทำสำเนาเพื่อมาจัดเก็บที่ไว้หอภาพยนตร์

            สิ่งที่ปรากฏอยู่ในหนังข่าวเรื่องนี้แบ่งออกเป็น ๓ ส่วน ได้แก่ การก่อสร้างพระเมรุ ซึ่งออกแบบและสร้างโดยกรมโยธาธิการ โดยมีพระยาราชสงคราม (กร หงสกุล) เป็นผู้กำกับดูแล มีเจ้าหน้าที่สำนักช่างสิบหมู่เป็นช่างเขียนและช่างสลัก นับเป็นครั้งแรกที่มีการสร้างพระเมรุแบบใหม่ของกรุงรัตนโกสินทร์ โดยสร้างเป็นพระเมรุน้อยทรงบุษบก ล้อมด้วยเมรุรายสี่ทิศ ค่อยๆ ลดรูปเป็นคดซ่างระเบียง ทับเกษตร ซึ่งแต่เดิมในสมัยรัชกาลที่ ๑ จนถึงรัชกาลที่ ๔ จะเป็นแบบพระเมรุทรงปราสาท คือมีโครงสร้างใหญ่โตอย่างปราสาท และสร้างเรือนบุษบกบัลลังก์หรือเมรุทองซ้อนอยู่ภายใน การเปลี่ยนแปลงการสร้างพระเมรุมาศนี้เกิดจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงปรับเปลี่ยนนโยบายต่างๆ ให้สอดคล้องกับสภาพการณ์ในห้วงเวลานั้น รวมถึงแนวคิดเรื่องพระราชพิธีพระบรมศพที่มีพระราชประสงค์ให้ก่อสร้างพระเมรุไม่ยิ่งใหญ่อย่างแต่ก่อน  

            ถัดมาคือวันที่ ๑๖ มีนาคม ๒๔๕๓ เป็นภาพพระราชพิธีอันเชิญพระบรมศพขึ้นประดิษฐานในบุษบกพระมหาพิไชยราชรถ หลังจากอันเชิญพระบรมศพออกจากพระบรมมหาราชวังมายังวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร โดยมีพระยาโกษา พระยาเทพาภรณ์ เจ้าพนักงานภูษามาลาทั้ง ๒ ขึ้นประคองพระบรมโกษฐ ตั้งริ้วขบวนเป็นพยุหยาตรา ประกอบด้วยเครื่องเฉลิมพระเกียรติยศ และสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ขึ้นราชรถทรงอ่านพระอภิธรรม ตั้งริ้วเป็นขบวนพยุหยาตราแห่ขบวนพระบรมศพสู่พระเมรุมาศ ณ ท้องสนามหลวง โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชดำเนินพร้อมด้วยพระบรมวงศานุวงศ์ ดำเนินตามพระบรมศพในขบวนตอนที่ ๑ และอัครราชทูตผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ ผู้แทนรัฐบาลต่างประเทศ เสนาบดี เจ้าพระยาเจ้าประเทศราช ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ตามพระบรมศพในขบวนตอนที่ ๒ และขบวนข้าราชการกระทรวงอื่นๆ รวม ๑๓ ตอน

            และเหตุการณ์สุดท้าย เป็นภาพพระราชพิธีการอัญเชิญพระบรมศพขึ้นสู่พระเมรุมาศ หลังจากเวียนพระเมรุอุตราวัฏ ๓ รอบแล้ว และเมื่อพระมหาพิชัยราชรถประทับหน้าพลับพลา พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นประทับบนชาลาฐานพระเมรุมาศ พระยาเทพาภรณ์ได้อัญเชิญพระบรมศพสู่พระเมรุมาศเกรินขึ้นบันไดนาคสู่พระเมรุทอง เมื่อถึงชั้นพระเมรุแล้วจึงปิดพระวิสูตร จากนั้นภาพตัดมาที่พสกนิกรนุ่งขาวห่มขาวมาเข้าเฝ้าสักการะพระบรมศพและน้อมส่งเสด็จพระพุทธเจ้าหลวง

            แม้ภาพยนตร์นี้จะบันทึกเหตุการณ์พระราชพิธีไว้เพียงช่วงเวลาสั้นๆ  แต่ก็เป็นบทบันทึกเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ที่มีคุณค่าและความสำคัญยิ่งต่อคนไทย เพราะนับเป็นภาพยนตร์เรื่องแรกที่บันทึกเหตุการณ์พระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพของพระเจ้าแผ่นดินสยาม การบันทึกภาพเคลื่อนไหวนี้ ได้เปลี่ยนกระบวนการการเรียนรู้ทางประวัติศาสตร์ เป็นการยืนยันเหตุการณ์อันสำคัญทางประวัติศาสตร์ แต่เหนือสิ่งอื่นใดคือการที่ภาพยนตร์ชุดนี้ได้บอกเล่ารายละเอียดแวดล้อมเหตุการณ์ดังกล่าว อันเป็นประโยชน์ในการต่อยอดทางการค้นคว้าและสร้างองค์ความรู้ให้กับสังคมสืบไป